یکی از راه‌های کارآمد برای تولید سبزیجاتتازه و سالم، کشت و پرورش سبزیهای گلخانه ایاست. محیط گلخانه از محصولات زراعی در برابر آب و هوای نامطلوب و همچنین آفات و بیماری‌ها محافظت می‌کند و با استفاده موثر از منابعی مانند آب و مواد مغذی باعث افزایش بازدهی محصولات کشاورزی و کیفیت بهتر سبزیجات می‌شود. برخی از انواع سبزیجاتی که در گلخانه به خوبی پرورش می‌یابند شامل انواع سبزیهای خوردن نظیر ریحان، شاهی، جعفری، گشنیزو غیره و همچنین دیگر سبزیجات مانند خیار، بادمجان، فلفل دلمه ای، کاهو، کلم، اسفناج، گوجه فرنگیو … است. تولید این سبزیجات به دلیل مصرف زیاد آن در کشور، بیشترین سود را برای کشاورزان به دنبال خواهد داشت. انتخاب انواع سبزیجات مناسب برای رشد در گلخانه برای موفقیت کلی در این حوزه مهم است. سبزیجات رایج گلخانهای معمولاً سبزیجاتی هستند که در طول فصول سرد پاییز و زمستان در برابر سرما مقاوم بوده و علاوه بر این از سرعت رشد بالا و در نتیجه برداشت سریع نیز برخوردار هستند. رشد برخی از سبزیجات فقط به فصل خاصی محدود می‌شود اما نوع دیگری از آنها نظیر گوجه فرنگی و فلفل به عنوان سبزیجات ثابت در تمام طول سال قابل دسترس هستند. در ادامه در خصوص نحوه پرورش و تغذیه سبزیهای گلخانه ایتوضیح خواهیم داد.
تغذیه سبزیهای گلخانه ای
سبزیهای گلخانهای مانند دیگر گیاهان برای رشد و نمو خود به عناصر معدنی و همچنین کربن، هیدروژن و اکسیژن نیاز دارند که تمامی‌این عناصر از طریق خاک، آب و هوا تامین می‌گردد. شایان ذکر است کشاورزان بیشترین مقدار عناصر غذایی لازم برای گیاه را با افزودن کودتأمین می‌کنند. البته برنامه کودی سبزیهای گلخانهای باید کنترل شده باشد و مقدار مشخصی از هر عنصر در زمان لازم فراهم گردد. در ادامه به معرفی عوامل مهم در تغذیه سبزیهای گلخانهای می‌پردازیم.
عوامل مهم در تغذیه سبزیهای گلخانه ای
نوع سبزیهای گلخانه ای
همانطور که می‌دانید نیازهای غذایی در سبزیجات گوناگون متفاوت است. علاوه بر این میزان تحمل آنها به کمبود یا زیادی عناصر با هم فرق می‌کند. دیگر مطالعات کشاورزی نشان می‌دهد که حتی زمان مصرف کودها نیز برای هر کدام از انواع سبزیجات تفاوت دارد و میزان عناصر مورد نیازشان در کشت‌های فصول مختلف با هم یکسان نمی‌باشد. برای توضیح بیشتر در این خصوص به مراحل رشدی گوجه فرنگی گلخانهای اشاره می‌کنیم. در گوجه فرنگی گلخانهای مراحل رشد به سه مرحله تقسیم بندی می‌شود و میزان دو عنصر N و K مورد نیاز این محصول با توجه به هر مرحله متفاوت است. مثلا در حالی که میزان فسفر مورد نیاز در هر سه مرحله یکسان می‌باشد، در مرحله سوم به میزان پتاسیم بیشتری نیاز خواهد بود.
عوامل محیطی تاثیرگذار بر روی سبزیهای گلخانه ای
در گلخانه امکان کشت یک محصول و یا حتی چندین محصول در تمام طول یک سال وجود دارد. اما از آنجایی که در فصول مختلف ویژگی‌هایی نظیر دما، رطوبت و نور متفاوت است، این امر می‌تواند بر روی میزان جذب عناصر نیز تأثیر گذار باشد. به این ترتیب برای نتیجه گیری بهتر باید برنامه کوددهی را به درستی تنظیم کرد. البته باید گفت یکی از مزیت‌های کشت گلخانهای تنظیم دلخواه دما، رطوبت و نور در همه فصول سال است اما با توجه به شرایط جوی حاکم در ایران ممکن است در برخی از مناطق با محدودیت‌هایی در این امر مواجه شد. بنابراین رعایت نکات زیر می‌تواند به افزایش برداشت محصولات کمک نماید:
- در زمان رشد و نمو گیاهان دمای بستر کشت نباید از ۵٫۱۵ درجه سانتی گراد کمتر شود. چرا که با کاهش دمای محیط کشت، جذب فسفر و آهن کاهش می‌یابد.
- جذب کلسیم به میزان تبخیر و تعرق بستگی دارد و چنانچه شرایط موجود در گلخانه بر روی تبخیر و تعریق تاثیر بگذارد، حرکت کلسیم نیز تحت الشعاع آن قرار می‌گیرد. برای مثال افزایش طولانی مدت رطوبت محیط، از رسیدن کلسیم به نوک برگ‌ها جلوگیری کرده و منجر به سوختگی در این ناحیه می‌شود.
- در سبزیجات گلخانهای نظیر گوجه فرنگی شرایط رطوبت کم همراه با دما و نور زیاد منجر به افزایش تبخیر و تعرق گیاه می‌شود که این امر حرکت بیشتر کلسیم به سمت برگ‌ها را به دنبال دارد، از این رو کلسیم کمی‌به میوه‌ها می‌رسد و باعث پوسیدگی گلگاه می‌شود.افزایش رطوبت گلخانه در شب باعث افزایش جذب کلسیم و کاهش پوسیدگی گلگاه می‌شود.
- جهت تأمین کربن و افزایش فتوسنتز باید زمانی که سیستم تهویه خاموش است،CO2 تزریق شود که این کار در زمستان مقدور است.
- فرم ارجح برای محصولات گلخانهای فرم NO3–است، اما به نظر می‌رسد که در دماهای کمتر از ۱۲/۷ درجه سانتیگراد، NH4+ نسبت به NO3– راحت‌تر جذب می‌شود و لازم است کوددهی تأمین کننده نیتروژن در این مواقع حاوی NH4+ بیشتری باشد.
کیفیت آبیاری سبزیهای گلخانه ای
کیفیت آب در کشت سبزیهای گلخانهای مهم است و با مقدار مواد مخصوص (شن، سنگ آهک، مواد آلی و غیره)، میزان مواد حل شده (مواد شیمیایی تغذیه‌ای و غیرتغذیه‌ای) و PH آب تعیین می‌شود. علاوه بر موارد مذکور باید به EC و TSS آب نیز توجه شود. معمولا باید EC آب آبیاری از ۷۵% میلی موس بر سانتی متر کمتر باشد. آب با EC بیش از ۱/۵ دستی زیمنس بر متر به عنوان یک آب با کیفیت ضعیف برای اغلب محصولات گلخانهای به حساب می‌آید که باعث کاهش رشد محصولات می‌شود. همچنین باید میزان جذب سدیم(SAR)کمتر از ۵، PH در حد خنثی و فلور نیز حدود ۱ ppm باشد.
سختی آب به میزان کلسیم و منیزیم موجود در آب مربوط می‌شود. افزایش کلسیم، منیزیم و بی‌کربنات در آب باعث رسوب کربنات کلسیم و منیزیم شده که در این صورت نازل‌های سیستم آبیاری بسته خواهد شد. از طرفی در صورت وجود آهن بیش از ۰/۵ ppm در آب نیز این مشکل ایجاد خواهد شد.
حلالیت عناصر غذایی به شدت به PH بستگی دارد. اغلب عناصر با محدوده PH 6/5-5/5 بهترین جذب را توسط گیاه دارند. اما PH بیش از ۷ در محیط به کاهش حلالیت فسفر و عناصر کم مصرف (به جز مولیبدن)می‌انجامد. لازم به ذکر است PH خیلی اسیدی می‌تواند منجر به سمیت عناصر کم مصرف به ویژه در محیط‌های خاکی حاوی منگنز و آلومینیوم، شود. جذب نیترات می‌تواند منجر به افزایش PH محیط کشت شود. اما جذب یون پتاسیم دارای اثر متقابلی است و در نتیجه آن یون H+ از گیاه خارج و PH را اسیدی می‌کند. به این ترتیب برای متعادل سازی PH باید هر چند وقت بر حسب نیاز مقداری اسید یا باز به محلول اضافه گردد.
جهت باز شدن گرفتگی‌های سیستم آبیاری می‌توانید از اسید استفاده کنید اما این کار PH را افزایش می‌دهد. بنابراین این کار را زمانی انجام دهید که گیاهی در حال رشد در گلخانه نباشد.
وضعیت شیمیایی خاک برای سبزیهای گلخانه ای
علاوه بر مبحث کیفیت آب، بحث شرایط خاک نیز با توجه به تنوع خاکی کشورمان حائز اهمیت است. برای مثال خاک کشور در برخی مناطق مثل جنوب شور و میزان برخی عناصر در آن بالا است و در برخی مناطق دیگر مثل شمال PH اسیدی نیز در آن دیده می‌شود. در برخی از خاک‌ها ممکن است به دلیل بالا بودن میزان یک عنصر، تعادل عناصر به هم خورده که در نتیجه آن از جذب برخی عناصر دیگر جلوگیری شده و به گیاه آسیب می‌رسد. مسمومیت‌های آلومینیومی‌و منگنزی در خاک‌های اسیدی از جمله این آسیب‌ها می‌باشند. بنابراین در کشت سبزیهای گلخانهای علاوه بر آب، کیفیت خاک نیز باید مدیریت شود. مثلاً چنانچه که خاک منطقه شما PH اسیدی دارد بهتر است گیاهان مقاوم یا متحمل به آلومینیوم و منگنز بکارید و یا این که به هر نحوی PHخاک را متعادل سازید.
دقت به عناصر غذایی کم مصرف
زمانی که از خاکبه طور مکرر استفاده گردد، نیاز به عناصری که پیش از این مطرح نبود، افزایش می‌یابد. در حال حاضر کشاورزان برنامه کودی خود را با توجه به عناصر پرمصرف نظیر نیتروژن، فسفر و پتاسیم و کم مصرف خاص برنامه ریزی می‌کنند. شایان ذکر است استفاده از عناصری مثل سلیسیوم نیز باعث استحکام بافت‌ها شده و از بروز برخی بیماری‌ها جلوگیری می‌کند.
تأثیر عناصر غذایی در بیماری‌های فیزیولوژیک سبزیهای گلخانه ای
- در صورتی که شرایطی نظیر رطوبت، نور، تغذیه و ژنتیک در محیط کشت مناسب نباشد، ناهنجاری‌های فیزیولوژیک در محصولات گلخانهای پدید خواهد آمد. گفته می‌شود اکثر خاک‌های کشور ما از نظر کلسیم غنی می‌باشند اما با این وجود جذب و حرکت کلسیم به کندی صورت می‌گیرد که منجر به ناهنجاری‌هایی مثل پوسیدگی گلگاه در گوجه فرنگی و فلفل و همچنین ترک خوردگی کوتیکولی می‌گردد. علاوه بر کلسیم، بُر نیز در ترک خوردگی کوتیکولی موثر است. به منظور جلوگیری از پوسیدگی گلگاه از به کار بردن کودهای نیتروژنه زیاد به ویژه به صورت آمونیوم پرهیز کنید، زیرا آمونیوم در جذب با کلسیم رقابت می‌کند.
- از سوی دیگر کلسیم بیش از حد نیز در میوه گوجه فرنگی به ایجاد لکه‌های طلائی رنگ منجر می‌شود. در واقع با افزایش مقدار فسفر میزان جذب کلسیم را نیز افزایش خواهید داد که در نتیجه لکه لکه شدن میوه افزایش می‌یابد.
- محصولات گلخانهای در اثر نیتروژن زیاد و پتاسیم کم در خاک، دارای خال سفید (Speckling) و یا دیواره خاکستری می‌شوند. همچنین نیتروژن زیاد باعث لکه‌های رنگی در میوه فلفل و گوجه فرنگی شده و با تحت تاثیر قرار دادن گرده افشانی منجر به پوفی شدن سبزیجاتی نظیر گوجه فرنگی می‌شود.
- تغییرات ناگهانی EC در ناحیه ریشه بر روی جذب آب و ترکیدگی میوه اثر می‌گذارد که برای حل این مشکل باید مقدار مس را در محلول غذایی به میزان ppm 2 بالا برد. برای جلوگیری از به وجود آمدن ترک‌های ریز هم مقدار پتاسیم بالا مؤثر است. لازم به ذکر است ناکافی بودن پتاسیم و فسفر می‌تواند منجر به سبز ماندن برخی از قسمت‌های گوجه فرنگی شود.